Stappenplan Streektaol

'n Hoop Nederlaandse streektaole he'n 't zunig. Da's groôte zund; mer daor hevve 't al over 'ehad – lees mien bericht van 9 februaorie en wat daoran veurof ging. Mer messchiejn he'je jeneige ok wel 's of'evraogd hoe of dat noe net in z'n waark gaot. Daor zuvve vandaog 's n'r kieken.

La've 't West-Veêluws weer 's as veurbeeld nemen; dat schrief ik en lees jie noe toch al. En ik v'rwacht dat 't mit de aandere streektaole krek allees gaot, dus je kun 't ziejn as een algemeên v'rhaol.

Je kun kieken n'r hoe de taol langzaom mer zeker achteruut'edrongen wördt: eerst raokt 't op de schôle vurt, dan op 't heêle daarp, en uuteindelijk ok op 't plattelaand – eerst scheien de jongere d'rmee uut, en dan nao vieftig jaor bin d'r zwat gien ouwere die 't nog kennen meer over. Da's de sôciaole kaant. An de taolkundige kaant zie je dat 't niet zwart of wit is, enkel of juust heel gien streektaol; 't gaot geleidelijk, of eigelijk mit stapjes. 'k Het 't dan over uut'esproken dialek; 'eschreven, zoas dit, kun je 't veul langer overend houwe, mer da's eer kunstmaotig. Noe – 't is netuurlijk v'rschil, de eên of de aander, hoe of 't net gaot, dus de volgorde kan sums net iets aanders uutpakken en 't loopt ok best iets deur mekaor, mer over 't geheel gaot de aftaokeling in de volgende stappen:

1.     Eige woorde raoken v'rgeten. Best kaans da-je dat in dit stukje al ziejn kun; en um ze op straot zo gauw bie de haand te hen, die echte Veêluwse woorde veur een kwak dinger, da's nog meuilijker veur degeêne die d'r niet van kiend af an mee v'rtrouwd bin.

2.     De zinsvolgörde wördt an'epast an 't Staandaordnederlaands. Hoeveul bin d'r nog die "jao, dat duuj mer" zège instee van "ja, doe dat maar"?

3.     De lange klinkers wörre in'ekört. "Daarp" wördt "darp", "laand" wördt "land".

4.     V'raanderde klaanke wörren an'epast an de staandaordtaolklank; onregelmaotige klaanke zoas in "puup" ('pijp') en "kirreltsje" ('korreltje'), dan veul veurkommende zoas "peerd" en "zeuke"; de ouwe klaank veur die amparte, taomelijk jonge Nederlaandse [ui] en [ij] 't lest: "huus" en "kiek" houwen 't lang uut.

5.     't Langste blieven de v'rkörtinge bestaon, beveurbeeld "an" en "kommen", mer ok uutdrukkings zoas "dat he'k" of "as 't zo is".

Eigelijks is dit mar een naor liesje van een streektaol die hoe langer hoe doôdzieker an 't wörren is. Mer je kun 't net zo goed achtersteveure lezen, as je weten wullen hoe veer of je al bin um je Veêluws weer te leren – waant je mot niet v'rgeten, as je greig zien dat je kiender d'r klasgenoôtjes veuruut kommen mit taol en zo d'r harses knap gebruken kun, da' je ze dan in 't Veêluws groôtbrenge motten zou, zodasse zo gauw ze op school komme al een tweede taol leren.

Noe dan:

1.     V'rkörtinge, die ken je al. Maak d'r gebruuk van.

2.     Veêluwse klaanke – gebruuk ze ok gerust op straot, op school, in de winkel, op je waark – je mag best groôts wezen op waar je vandaon kommen.

3.     De lange klanke maoken je uutspraok pas echt 'plat'; veural in de umgeving van Barreveld–Lunteren, veder n'r 't noorde v'rdwient dit trekje weer.

4.     Hier en daor mot je de volgörde van de woorde in een zin iets v'raandere; eigelijk ku'je dat 't beste leren deur veul mit echte dialeksprekers te praoten, die 't nog van binnenuut kennen.

5.     Intussen leer je dan ok die echte Veêluwse woorde en uutdrukkinge; in Evert en Betje staon d'r een hele kwak, mer je kun ok 's rondkieke op mijnwoordenboek.nl, beveurbeeld bie 't Lunters ('t leuke is dat je daor zelf ok dinger biezetten kun, alleên is 't naodeel dat een hoop die d'r woorden he'n toe'evoegd niet aarg op de juuste spelling 'elet he'n). Of je haol bie de boekwinkel 't Barnevelds woordenboek van Van der Giessen.

Veul schik d´rmee!

Heidebrand goed voor natuur en landschap

Grootschalige bosbranden in Canada, Australië, Griekenland…  Rampzalig voor zowel de natuur als omwonenden. Maar dat wil nog niet zeggen dat een natuurbrand altijd slecht is. Integendeel. De natuurlijke graslanden in Zuid-Afrika worden in stand gehouden door een brand veroorzaakt door blikseminslag of hitte, die jaarlijks of om de paar jaar een grote lap veld in de as legt. Nu het land steeds dichter bevolkt raakt krijgen deze veldbranden vaak niet meer de kans zich te ontwikkelen, met als gevolg dat graslanden overwoekerd raken door bramen.

Het is eigenlijk eenvoudig: een brand brengt de successie – natuurlijke opeenvolging van begroeiingsvormen – terug bij af; en dat is niet de bedoeling voor een bos dat honderden jaren nodig heeft gehad om zover te komen. Maar dat is wel de bedoeling voor… een Nederlands heideveld. Als er niks gebeurt vergrast de hei, slaan er vliegdennen en berken op en wordt het bos. Omdat we bos genoeg hebben maar niet zoveel hei meer is dat niet wat we willen, dus moet de hei beheerd worden: begrazen, maaien en plaggen zijn gebruikelijk, maar een minstens even goede verjongingsmethode is branden. Vroeger gebeurde dit volop, maar net als in Zuid-Afrika zijn we er hier bang voor geworden en gebeurt het bijna nergens meer.

Alleen op het Artillerieschietkamp (ASK) bij Oldebroek en op een deel van het infanterieschietkamp bij Harskamp, waar plaggen door de aanwezigheid van onontplofte projectielen in de bodem te gevaarlijk is, daar is branden het standaard heidebeheer. Met als resultaat een mooie paarse hei, en bepaalde planten en dieren die gebaat zijn bij brandbeheer. Zoals het Korhoen; en daarom is het branden nu ook heringevoerd op de Sallandse Heuvelrug, zij het kleinschalig en voor de Korhoenders waarschijnlijk te laat.

Af en toe gebeurt het echter ook elders, zoals vorig jaar op de Hoge Veluwe, toen een groot stuk hei met wat bos afbrandde. De Wageningse hoogleraar Frank Berendse legde uit dat het eigenlijk wel goed was voor de hei. Alleen kleine dieren zoals slangen en hagedissen zijn vaak niet in staat aan het vuur te ontkomen, waardoor de reptielenpopulaties een gevoelige klap krijgen door een heidebrand; en als het in de broedtijd gebeurt worden er de nodige vogelnesten vernietigd. Maar dat zijn dan ook zo'n beetje de enige grote nadelen.

Beheersmatig heidebranden, zoals op het ASK, gebeurt dermate zorgvuldig dat het geen enkel gevaar oplevert voor de omgeving. Bovendien kan de beheerder dan zelf het beste tijdstip uitzoeken, afhankelijk van tijd van het jaar, bodemvochtigheid en windrichting. Misschien is het daarom beter om een natuurlijke brand, of een aangestoken brand zoals vorige maand op de Leenderheide, te voorkomen door beheersbranden weer in te voeren; misschien niet overal, maar toch op meerdere heidevelden. Met winst voor natuur en landschap.

Lêchám la-sjaloom

Geen vrede zonder strijd

 

“Oorlog, droeve tijden”, pleegt mijn opa, die de Tweede Wereldoorlog heeft meegemaakt, te zeggen. Maar dat is nog veel te zacht uitgedrukt. Oorlog is een ramp zonder weerga, een verschrikking van zinloos lijden. Oorlog is het laatste wat we moeten willen, en dus… moeten we het leger maar afschaffen? Met als gevolg dat vijandelijke machten mét een leger vrij spel krijgen.

Soms kun je met onderhandelen een oorlog voorkomen. Soms niet. Dan rest er niet anders dan gewapenderhand de vrijheid te verdedigen.

 

Zeventig jaar geleden werd ons land bevrijd van de Duitse overheersing. Door pacifisten? Vanzelf niet. Amerikaanse soldaten kwamen in Europa hun leven opofferen – waarvoor? Om de democratie te redden? Welnu, dat is in het Midden-Oosten aan de orde. Niet om nieuwe democratieën te vestigen, maar om degene die er zijn te beschermen: Israël, Libanon – en Europa, want een agressieve Islamitische Staat is nooit verzadigd en zal als hij de kans krijgt doorstoten naar Europa. Hoe waardevol een democratisch bestuur ook is (of lijkt te zijn), een werkelijk edel doel kan ik het echter niet noemen. Maar wie de gebeurtenissen in het Midden-Oosten ook maar enigszins volgt krijgt edele doelen genoeg aangereikt. De nietsontziende terroristen van ISIL verwoesten kunstschatten en heilige plaatsen van zelfs hun eigen geloofsgenoten. Het voortdurend in het nauw gedreven Israël – "de Jood onder de naties" – dreigt er een nieuwe gevaarlijke vijand bij te krijgen. De Koerden en de druzen zijn bereid hun vrijheid met geweld te verdedigen, maar krijgen weinig hulp. En bovenal: de jezidi's en de christenen nemen geen wapens op – dezen ze het maar! – en worden op de vlucht gedreven of afgeslacht door de bloeddorstige horden. Als ik militaire ervaring had zou ik ernstig overwegen nu naar het Midden-Oosten af te reizen om mijn steentje bij te dragen aan de bestrijding van het ten hemel schreiende onrecht. De bescherming van hulpelozen, dat is een werkelijk edel doel dat het waard is om voor te sterven.

 

Zing een lied voor de vrede – Sjier la-sjaloom!

– lacheen lach sjieroe sjier la-sjaloom

al tielchasjoe têfielaa;

moetav tasjieroe sjier la-sjaloom

bê-tsee'aka gêdoolaa!

zing daarom slechts een lied voor de vrede

fluister geen gebed

beter te zingen een lied voor vrede

met een grote schreeuw

Soms is een gebed fluisteren niet genoeg, al moet je de macht van de God die gebeden hoort niet onderschatten. Soms echter is ook zingen niet genoeg en moet er gevochten worden voor de vrede – lêchám la-sjaloom!

Buitenaards leven

De kranten stonden er bol van: de ontdekking van een ‘aardachtige planeet’, Kepler-452b, door sensatiemedia meteen "tweede Aarde" genoemd, of "het oudere neefje van de aarde"; er is zelfs al een afbeeldingen gemaakt van het mogelijke oppervlak van de planeet, al hebben we geen flauw idee hoe de planeet er werkelijk uitziet en grote kans dat we daar nooit achter komen ook, want Kepler-452b is maar liefst 1400 lichtjaren van ons verwijderd. Vanwaar al deze ophef? Wel, de planeet bevindt zich in de zogenaamde "bewoonbare zone" rond zijn ster Kepler-452 in het sterrenbeeld Zwaan. En hoewel zowel Kepler-452b groter is dan Aarde als Kepler-452 groter en heter dan de Zon, is de met de Kepler-ruimtetelescoop ontdekte exoplaneet (d.w.z. planeet buiten ons zonnestelsel) de meest aardachtige die tot dusver bekend is. En dat betekent – hou je vast – dat er misschien wel leven op kan voorkomen!...

Intussen is duidelijk dat de kans dat er leven is op Kepler-452b zeer klein is, maar zeg nooit nooit… De Kepler-ploeg blijft zoeken en wellicht vinden ‘we’ binnen afzienbare tijd een werkelijk bewoonbare of zelfs bewoonde planeet.

En dan? Wel, dan kunnen we eindelijk opademen, want dan blijkt eindelijk dat we niet alleen zijn in het onmetelijke heelal. Want dat is toch wel de vervelendste consequentie van het afzweren van God en de goden: dat er in de uitgestrekte kosmos niemand is die weet heeft van die mensjes op een planeetje verdwaald in een uithoek van het onafzienbare, spaarzaam met sterren en andere levenloze brokken bezaaide universum. Moet je nagaan: onze planeet is maar een speldenknopje vergeleken bij de Zon en die is maar een minuscule dwerg vergeleken bij sommige reuzensterren, die op hun beurt als slechts een nietig stipje staan aan de hemel der eindeloze eenzaamheid. En nergens andere intelligentie, zelfs nergens ander leven dan alleen op ons in duisternis gehulde aardkluitje – dat is toch een onverdraaglijke gedachte! Verdwaald, hopeloos verdwaald door stom toeval zijn we hier, volslagen zinloos.

Op de in de jaren 1970 elk met een ruimteschip verstuurde gouden platen met afbeeldingen en geluidsopnamen van de Aarde hebben we nog steeds geen antwoord. In de tussentijd is een clubje astronomen in het kader van het project SETI ("zoektocht naar buitenaardse intelligentie") druk bezig te zoeken naar radiosignalen uit het heelal. Vanwege de angst van sommige wetenschappers dat door ons uitgezonden signalen mogelijk ongure elementen uit de ruimte kunnen aantrekken is dáár nu maar van afgezien.

Maar zal het wat opleveren? Vergeet het maar. De schrijver van het Wikipedia-artikel over SETI meent dat er "plausibele argumenten zijn om aan te nemen dat dergelijke [intelligente] beschavingen waarschijnlijk bestaan" (nl. de vergelijking van Drake, die niets meer is dan een formule met louter onbekende grootheden), maar ik ben niet overtuigd. Hugh Ross, Kenneth Samples en Mark Clark geven in hun boek Lights in the sky & little green men een overzicht van de 153 factoren waaraan moet worden voldaan om leven (nog niet eens intelligent leven) op een planeet mogelijk te maken; de berekening mondt uit in een waarschijnlijkheid van 1:10¹⁹⁴. Aangezien het maximaal aantal planeten in het heelal wordt geschat op tien triljard (10²²) is de kans dat één ervan leven bevat 10¹⁷² (een één met honderdtweeënzeventig nullen, zou moeten klinken als "tien octovigintiljard" of zoiets). Zelfs al zouden Ross, Samples en Clark te pessimistisch zijn, dan nog is de kans op een andere planeet met leven verwaarloosbaar.

Of toch niet? Ondanks afwezigheid van enig kosmologisch bewijs zijn er mensen die stellig geloven in buitenaardse intelligentie – de bewijzen zijn volgens hen op Aarde te vinden: buitenaardsen bezoeken ons in ruimteschepen (vliegende schotels, ‘ongeïdentificeerde vliegende objecten’; mogelijk reusachtige afstanden overbruggend via wormgaten) en laten soms sporen na in het landschap, bijvoorbeeld in de vorm van graancirkels (waarover later). Bovendien zijn er getuigenverklaringen van mensen die ontmoetingen hebben gehad met buitenaardsen of zelfs door hen ontvoerd zijn geweest. Op één of andere wijze echter laten andere mensen die toch overtuigd zijn van het bestaan van buitenaardse intelligentie zich hierdoor dan weer niet overtuigen – omdat het te dichtbij komt? Raadsel.

Christenen zijn over het algemeen – hoewel er uitzonderingen zijn – niet erg te porren voor de gedachte dat er elders in het heelal (intelligent) leven voorkomt, vanuit de gedachte dat de Bijbel de mens een unieke plaats toekent en zwijgt over andere bewoonde planeten. Nu wil dat zwijgen niet zeggen dat het niet kán, maar alleen al op grond van de hedendaagse kennis acht ik de kans verwaarloosbaar. Maar ja, voor wie in toeval, oerknal en evolutie gelooft is die conclusie toch minder gemakkelijk aanvaardbaar.

Dus er is geen buitenaards leven? Neen. Er ís buitenaards leven; maar dan in de vierde, vijfde of misschien zevende tot vijfentwintigste dimensie. Lees Schaduw van de werkelijkheid.