Zaterdag een week geleden overleed op 117-jarige leeftijd de
Italiaanse Emma Morano, de laatste mens die geboren was in de negentiende eeuw.
Daarmee is het laatste draadje dat ons nog met die eeuw verbond doorgesneden.
Onder de levende wezens resteren nu alleen nog bomen en een paar diersoorten die de jaren 1800 hebben
meegemaakt. Maar aangezien planten en dieren zich weinig aantrekken van
menselijke jaartellingen, en geschiedenisboeken en monumenten levenloos zijn,
betekent het overlijden van Emma Morano het definitieve afscheid van de
negentiende eeuw, ongeborenen buiten beschouwing gelaten (de Japanse Nabi
Tajima en de Jamaicaanse Violet Brown zijn verwekt in 1899 en nu nog onder de
levenden).
De negentiende eeuw heeft net als alle andere eeuwen
oorlogen gebracht; ook bereikte het Europese kolonialisme er een hoogtepunt. In
de Verenigde Staten van Amerika werden de laatste vrije indianen uitgeroeid.
In de negentiende eeuw kwam de industrialisatie op, met als
gevolg milieuvervuiling en uitbuiting van fabrieksarbeiders.
Toch was de negentiende eeuw ook een mooie tijd. Ondanks de
armoede die op veel plaatsen nog heerste was er in de westerse wereld veel
schoonheid te vinden. In de mode, bijvoorbeeld; de negentiende eeuw
was de tijd van de echte dames en heren, de tijd waarin de schoonheid van
dameskleding een hoogtepunt bereikte. En dat gold ook voor de schone kunsten,
met name de schilderkunst en de muziek.
Hoewel, eigenlijk was de Avondlandse cultuur al over zijn
hoogtepunt heen. De muziek en schilderkunst waren nog van hoogstaande
kwaliteit, maar de mogelijkheden raakten uitgeput, en de destructieve
twintigste eeuw stond klaar. Alvorens zich in die rationeel-materialistische
afgrond te storten blikt de negentiende-eeuwer nog eenmaal terug, mijmerend
over zijn verloren jeugd, zoals Spengler het omschrijft; de Romantiek
deed zijn intrede. De cultuur van ons Avondland is, op misschien wat te
alledaagse wijze, te vergelijken met de beklimming van een huis: voorgevel, een
oplopend zadeldak, na de nok (Barok) weer afdalen – de Romanticus slaagt erin,
terugkijkend naar het schone verleden, nog enige tijd te blijven hangen in de
dakgoot om dan als Rationalist op het platte keukendak te vallen.
Eigenlijk begon de Romantiek al in de achttiende eeuw met
boeken als Goethes Die Leiden des Jungen
Werthers, maar de negentiende eeuw was de eigenlijke eeuw van de Romantiek.
Muziek, dans en realistische schilderkunst bloeiden als nooit tevoren, met
prachtige feestavonden, lieflijke prieeltjes en kunstenaars als Albert Bierstadt,
William-Adolphe Bourghereau, John William Godward, Daniel Ridgway Knight,
Barend Cornelis Koekkoek en Edmund Leighton.
De schoonheid van de natuur werd herontdekt, bewonderd en bejubeld
in welluidende gedichten.
Het Nederlandse cultuurlandschap was rond 1850 op zijn
fraaist. Helaas waren de oerbossen ontgonnen (het laatste Nederlandse oerbos,
het Beekbergerwoud, sneuvelde in 1871), maar wat ervoor in de plaats was
gekomen was toch bijzonder rijk en kende de hoogste biodiversiteit ooit. Het
verkavelingspatroon verschilde per streek en toonde feilloos de grondsoort en
de geschiedenis. Schrale kavels met een zeer hoge soortenrijkdom aan planten en
kleine dieren werden van elkaar gescheiden door houtwallen vol vogelnesten of
sloten vol waterleven. Boeren werkten, zij het noodgedwongen, nog samen met de
natuur en kenden over het algemeen aardig wat planten en dieren. Ook werkten ze
samen met elkaar, bijvoorbeeld in de hooibouw, die nog volledig afhankelijk was
van handwerk en paardenkracht. De koeien bezaten hoorns en misten lelijke oormerken. Lawaaierige machines en
auto’s waren nog nagenoeg afwezig, mensen hadden de tijd om te voet met een koe
of een mand vol eieren naar de markt te gaan en een praatje te maken met deze
of gene.
De boeren voelden zich voor het welslagen van hun oogst nog
ten volle afhankelijk van de hemel en bijna alle mensen geloofden nog in God.
Dat was waardevol.
De twintigste eeuw heeft ons goede dingen gebracht, maar in
vele opzichten was de voorgaande beter en mooier.
Vaarwel, negentiende eeuw. Vaarwel, goede oude tijd.