maandag 24 april 2017

In memoriam: de negentiende eeuw

Zaterdag een week geleden overleed op 117-jarige leeftijd de Italiaanse Emma Morano, de laatste mens die geboren was in de negentiende eeuw. Daarmee is het laatste draadje dat ons nog met die eeuw verbond doorgesneden. Onder de levende wezens resteren nu alleen nog bomen en een paar diersoorten die de jaren 1800 hebben meegemaakt. Maar aangezien planten en dieren zich weinig aantrekken van menselijke jaartellingen, en geschiedenisboeken en monumenten levenloos zijn, betekent het overlijden van Emma Morano het definitieve afscheid van de negentiende eeuw, ongeborenen buiten beschouwing gelaten (de Japanse Nabi Tajima en de Jamaicaanse Violet Brown zijn verwekt in 1899 en nu nog onder de levenden).

De negentiende eeuw heeft net als alle andere eeuwen oorlogen gebracht; ook bereikte het Europese kolonialisme er een hoogtepunt. In de Verenigde Staten van Amerika werden de laatste vrije indianen uitgeroeid.
In de negentiende eeuw kwam de industrialisatie op, met als gevolg milieuvervuiling en uitbuiting van fabrieksarbeiders.

Toch was de negentiende eeuw ook een mooie tijd. Ondanks de armoede die op veel plaatsen nog heerste was er in de westerse wereld veel schoonheid te vinden. In de mode, bijvoorbeeld; de negentiende eeuw was de tijd van de echte dames en heren, de tijd waarin de schoonheid van dameskleding een hoogtepunt bereikte. En dat gold ook voor de schone kunsten, met name de schilderkunst en de muziek.
Hoewel, eigenlijk was de Avondlandse cultuur al over zijn hoogtepunt heen. De muziek en schilderkunst waren nog van hoogstaande kwaliteit, maar de mogelijkheden raakten uitgeput, en de destructieve twintigste eeuw stond klaar. Alvorens zich in die rationeel-materialistische afgrond te storten blikt de negentiende-eeuwer nog eenmaal terug, mijmerend over zijn verloren jeugd, zoals Spengler het omschrijft; de Romantiek deed zijn intrede. De cultuur van ons Avondland is, op misschien wat te alledaagse wijze, te vergelijken met de beklimming van een huis: voorgevel, een oplopend zadeldak, na de nok (Barok) weer afdalen – de Romanticus slaagt erin, terugkijkend naar het schone verleden, nog enige tijd te blijven hangen in de dakgoot om dan als Rationalist op het platte keukendak te vallen.
Eigenlijk begon de Romantiek al in de achttiende eeuw met boeken als Goethes Die Leiden des Jungen Werthers, maar de negentiende eeuw was de eigenlijke eeuw van de Romantiek. Muziek, dans en realistische schilderkunst bloeiden als nooit tevoren, met prachtige feestavonden, lieflijke prieeltjes en kunstenaars als Albert Bierstadt, William-Adolphe Bourghereau, John William Godward, Daniel Ridgway Knight, Barend Cornelis Koekkoek en Edmund Leighton.
De schoonheid van de natuur werd herontdekt, bewonderd en bejubeld in welluidende gedichten.

Het Nederlandse cultuurlandschap was rond 1850 op zijn fraaist. Helaas waren de oerbossen ontgonnen (het laatste Nederlandse oerbos, het Beekbergerwoud, sneuvelde in 1871), maar wat ervoor in de plaats was gekomen was toch bijzonder rijk en kende de hoogste biodiversiteit ooit. Het verkavelingspatroon verschilde per streek en toonde feilloos de grondsoort en de geschiedenis. Schrale kavels met een zeer hoge soortenrijkdom aan planten en kleine dieren werden van elkaar gescheiden door houtwallen vol vogelnesten of sloten vol waterleven. Boeren werkten, zij het noodgedwongen, nog samen met de natuur en kenden over het algemeen aardig wat planten en dieren. Ook werkten ze samen met elkaar, bijvoorbeeld in de hooibouw, die nog volledig afhankelijk was van handwerk en paardenkracht. De koeien bezaten hoorns en misten lelijke oormerken. Lawaaierige machines en auto’s waren nog nagenoeg afwezig, mensen hadden de tijd om te voet met een koe of een mand vol eieren naar de markt te gaan en een praatje te maken met deze of gene.
De boeren voelden zich voor het welslagen van hun oogst nog ten volle afhankelijk van de hemel en bijna alle mensen geloofden nog in God. Dat was waardevol.

De twintigste eeuw heeft ons goede dingen gebracht, maar in vele opzichten was de voorgaande beter en mooier.
Vaarwel, negentiende eeuw. Vaarwel, goede oude tijd.

Geen opmerkingen:

Een reactie posten