maandag 29 december 2014

De zin van het leven

Alweer zowat een jaar voorbij. Het hoeveelste al? Hoevele zullen er nog volgen? En hoe zinvol was het – waarom leef je eigenlijk? Misschien heeft bijbelschrijver Qohèleth ('Prediker') wel gelijk met zijn stelling dat alles zinloos is. Doet het er wel toe of jij er ben of niet? Wat maakt je gelukkig, en is je leven zinvol als je gelukkig ben?
Vroeger waren er allerlei zekerheden, zoals dat God de wereld bestuurde en met alles een bedoeling had. Maar die gedachte is in de wijsbegeerte en het dagelijks leven verdrongen naar de uithoeken. Voor de meeste mensen die nadenken is het leven als het erop aankomt zinloos: de mens is een toevallig product van de evolutie, een verwaarloosbaar klein deeltje in een onmetelijk heelal, en dood is dood.
Deze gedachte zien we terug in de muziek – waar komt de pure wanhoop in de ‘muziek’ van God’s Tower en tal van andere groepen anders vandaan? – maar doordesemt niet het minst de moderne literatuur, reeds sinds de aanvang van de twintigste eeuw. Onlangs las ik enkele werken van Arthur van Schendel, geschreven tussen 1905 en 1938. Hoewel in die tijd de meeste mensen nog in God geloofden, is Die in Van Schendels werk nagenoeg afwezig. Nu heb ik niet de gewoonte om hier aan boekbesprekingen te doen; ik noem deze schrijver slechts als illustratie van wat ik bedoel.
Het is waar, ik ben soms sceptisch ten aanzien van het geloof. Maar werken als Een zwerver verliefd en Een zwerver verdwaald en vooral Het fregatschip Johanna Maria en Het leven een dansfeest schreeuwen voor mijn gevoel om zingeving die het geloof kan bieden.

Want wat is de moderne levenshouding en zijn gevolg in de literatuur?
o      Liefde maakt niet gelukkig. Een paar geliefden wordt door omstandigheden uiteen gehouden; liefde van een man voor een meisje of omgekeerd blijft onbeantwoord, de ander bedroefd en ongelukkig achterlatend.
o      Vrolijkheid maakt niet gelukkig. Rijke mensen sterven in kommer en gebrek door in hun jeugd onbekommerd geld uit te geven aan vermaak; zelfs degenen die van dansen hun beroep maken worden niet gelukkiger dan anderen en sterven vroegtijdig en als ontheemd.
o      Zelfs het nastreven van een levensdoel maakt niet gelukkig. Sommigen bereiken hun doel nooit; sommigen die het doel wel bereiken vereenzamen als het doel eenmaal bereikt is en zij oud en versleten zijn.
o      Het slot is dat men, aan het zorglijke einde van een gelukkig of ongelukkig leven gekomen, zich afvraagt wat het bestaan voor zin heeft gehad. Een zinvolle toekomst in het hiernamaals ligt zelfs volledig buiten het gezichtsveld.

Het einde is grauw, uitzichtloos, verdrietig om wat had kunnen zijn. Het biedt slechts uitzicht op een zwarte leegte die "dood" heet. "Stof zijt gij en tot stof zult gij wederkeren". Qohèleth verwoordt het als volgt: "De uitnemendheid van de mensen boven de beesten is geen; want alle zijn zij ijdelheid. Zij gaan alle naar één plaats; zij zijn alle uit het stof en zij keren alle terug tot het stof. Wie merkt dat de adem van de mensenkinderen opvaart naar boven en de adem der beesten nederwaarts vaart in de aarde?"
Maar zijn we helemaal vergeten dat wij méér zijn dan stof? Want de mens bezit een ziel, een geestelijk aspect dat hem onderscheidt van de dieren, waardoor hij zelfs contact kan maken met het bovennatuurlijke.
Daarom is er toch hoop voor degenen voor wie de aarde een hel is. Geloof in Jezus Christus en de hemel wacht je. Het spijt me, scepticus, ik kan het niet anders zeggen.
En dan kan het leven toch zinvoller zijn dan slechts het vervullen van je taak in de maatschappij. Zorgen voor je medemens, op welke waardevolle wijze dan ook, staat dan in een groter perspectief en zou er zelfs toe kunnen leiden dat die ander ook een hoopvolle, zinvolle eeuwige toekomst tegemoet gaat. En zorg dragen voor de natuur is dan niet alleen omwille van de komende mensengeslachten – wat op zich al reden genoeg is – maar het krijgt een meerwaarde omdat het gebeurt in opdracht van de Schepper, als was je rentmeester.


maandag 22 december 2014

XMAS

De kerstdagen zijn zoals gebruikelijk alweer ruim van tevoren aangekondigd: door reclameblaadjes van supermarkten, afgezaagde jonge sparren ('kerstbomen') en kerstverlichting alom, kerstkaarten, nauwelijks meer als zodanig herkenbare kerstliedjes in de winkelstraat, en, de nieuwste mode: een blok van vier houten letters "XMAS" voor het kamer- of keukenraam.

Wat is 'xmas'? Het Engels-Nederlands woordenboek geeft het antwoord: een synoniem voor "Christmas", oftewel Kerstmis, de Christus-mis – kennelijk een begrip van rooms-katholieken huize, wat in protestantse landen als Nederland, Engeland en de VS overigens de pret niet mag drukken.
Maar hoezo "Xmas"? Wel, de X is eigenlijk de op dezelfde wijze geschreven Griekse letter chi, de beginletter van Christos. Zo is "Xmas" een afkorting van "Christmas"; en zou dus moeten worden uitgesproken als [chi-mas], maar geen hond die dat doet, want bijna niemand weet wat het eigenlijk betekent. Dat krijgje, als je een vreemd woord leen uit een buitenlandse taal. Het enige dat overblijft is na-aperij.
En een vermoeden van iets onbekends, want "mister X" is immers "meneer de onbekende". Typerend voor het kerstfeest van velen – wie weet nog over Wie het gaat? Over de kerstman, toch? Santa Claus, ofzo…

Voor mij persoonlijk getuigt het XMAS-plankje van domheid – meelopen met de mode van een fantasieloos strak interieur en een inhoudsloos kerstfeest. Objectief gezien getuigt het van oppervlakkigheid; die overigens nog ruim voorbijgestreefd wordt door plastic kerstmannen-op-een-schommel en soortgelijke prullaria, 'versieringen' die ik te stompzinnig acht om er meer woorden aan vuil te maken.

Kerst is een christelijk feest – met tal van heidense elementen, zoals de tijd van het jaar waarin het wordt gevierd – met een goede boodschap: God werd mens, om de tot hopeloze armoede vervallen mens weer de kans te bieden om bij de hemelse God terug te komen. Met tussen haakjes een ironische bijklank: dat God om dit wonder te verwezenlijken een arm meisje uitkoos in plaats van een trotse machthebber.
Een ster heeft – vanwege de geschiedenis van de Wijzen uit het Oosten – nog een symbolische waarde, maar ons houten "XMAS"? Misschien is het bij u anders, maar voor de meesten is (de aankondiging van) het kerstfeest nogal leeg, met stijlloze kaartjes in de trant van "Dinner! We do the cooking, you do the eating" alsof het kerstfeest uitsluitend draait om eten. Werkelijk, zonder Christus is je kerst mis. Ik ben niet de eerste die dat opmerkt, maar evenmin de laatste, want het wordt hoe langer hoe nodiger. Xmas, de mis – wie weet nog wat dat is? – voor de Onbekende. Wacht even – daar hadden de Grieken een altaar voor…


maandag 15 december 2014

Onvertaalbaar (slot): Uitstervende talen

Het Arabisch wordt wel beschouwd als de meest onvertaalbare taal. Toch komen de onvertaalbaarste woorden niet uit deze taal, maar meer uit het Japans – en uit tal van andere talen, van bekende tot de meest exotische. Door de rangschikking naar betekenislengte is duidelijk te zien wie met de prijs gaan strijken.
De derde prijs gaat naar het Japanse "aware" (niet te verwarren met het Engelse woord).
De tweede prijs krijgt "ilunga", een woord uit D.R. Kongo, dat door vertalers is uitgeroepen tot "meest onvertaalbare woord ter wereld".
De eerste prijs is natuurlijk voor de absolute winnaar en dat is het woord dat het Guinness Recordboek heeft gehaald als het bondigste woord ter wereld. Het woord "mamihlapinatapai" is zó onvertaalbaar dat ik met één omschrijving niet meende te kunnen volstaan. Dit woord komt uit het Yaghan, de taal van het Yámana-volk, een indianenstam die leefde op Vuurland, het uiterste zuiden van het Zuid-Amerikaanse continent.
Leefde, ja. Want de heldhaftige Yámana, die van generatie op generatie de kou trotseerden en wier vrouwen dagelijks naar schelpdieren doken in het ijzige water rond Vuurland, en dat schiereiland zijn Nederlandse naam gaven, zijn uitgeroeid door de blanken; deels met het geweer, deels onbedoeld door meegebrachte ziekten. Uitgeroeid, op eentje na: er is nog één volbloed-Yámana-vrouw in leven, de 86-jarige Cristina Calderón, de laatste moedertaalspreekster van de taal waarin het "bondigste woord ter wereld" voorkomt. Maar de kans dat zij het nog zal gebruiken is klein, want voor mamihlapinatapai zijn twee personen nodig…

Ik denk dat de boodschap inmiddels duidelijk is: het uitsterven van talen betekent een verlies, voor de hele mensheid. De Amerikaanse taalkundige Noam Chomsky zegt:
“Als een taal verdwijnt gaat er veel verloren. Een taal is een schatkamer van culturele rijkdom. Elke taal is een manier om de wereld te begrijpen en te verklaren.”
Hij stelt zelfs dat als mensen hun moedertaal kwijtraken, ze hun identiteit verliezen; als individu of als volk – of het land waar het volk woonde. Tom Scott verwoordt het zo:
“Al deze fantastische kenmerken vormen één van de redenen waarom het belangrijk is kleine talen levend te houden. Als het Engels de wereld volledig zou overheersen (…) zouden we niet alleen deze rijke talen verliezen, maar we zouden het wezen kwijtraken van waartoe het menselijk brein in staat is.”

Exotische talen bezitten waardevolle eigenaardigheden die het Nederlands en andere (grote) Europese talen missen. Zo zijn er verscheidene talen waarin onderscheid gemaakt wordt tussen 2 soorten "wij": met en zonder inbegrip van de aangesprokene. Nog een paar voorbeelden.
     Het Aymara (een taal uit de Andes; 2,8 miljoen sprekers) ziet de toekomst als achter je en het verleden voor je – dat kun je immers zien.
     In het Wayana (indianentaal uit Suriname; ± 1000 sprekers) is het moeilijk om te liegen, doordat je bij een bewering moet kiezen voor een grammaticale constructie die aangeeft of je bijvoorbeeld het verhaal van een ander gehoord heb of dat je het zelf heb gezien.
     Het Guugu Yimidhirr (de inheemse taal in Australië waaruit het woord “kangaroe” komt; minder dan 20 sprekers) gebruikt absolute plaatsbepaling  in plaats van relatieve; dus geen "voor", "achter", "links van" en "rechts van", maar "ten noorden van", "ten oosten van" enz.

Hoe groot het probleem is, hoeveel talen er eigenlijk dreigen te verdwijnen, bracht het project Endangered Languages onlangs in kaart. Elk rood bolletje staat voor een taal met hooguit nog een paar honderd maar vaak nog slechts één of twee sprekers, in het nauw gebracht door een dominante (Europese) taal. En bijna elk jaar sterven er talen uit; dit jaar het Klallam (Canada) en vorig jaar het Lijfs (Letland).
De Nederlandse geoloog Salomon Kroonenberg merkt op:
“Eén van de dingen die ik ben gaan beseffen terwijl ik dit boek [De binnenplaats van Babel] schreef, is dat er niet alleen talen verdwijnen, maar dat ook het proces dat er steeds nieuwe talen bij komen, misschien wel voorgoed is stopgezet. Die talen ontstonden door isolatie (…). Door mondialisering gebeurt dat waarschijnlijk niet meer.”
Toch is er hier en daar een lichtpuntje te zien, want de mondialisering heeft ook zijn gunstige keerzijde. Zo stelde de laatste spreekster van het Wukchumni (VS) onlangs een woordenboek van die taal samen, wat anderen de mogelijkheid biedt de taal te leren.

Toegegeven: de talenrijkdom heeft ook zijn nadeel. Volgens de Bijbel was het een straf van God met als doel de mensheid over de aarde te verspreiden. Maar als de Heilige Geest op de Pinksterdag zelfs dialect sprak, dan is geen enkele taal te min. De talenrijkdom weerspiegelt de rijkdom van de schepping. Kroonenberg:
“Waarom zijn de mensen ooit uit Afrika [lees: Babel] weggetrokken? Uit nieuwsgierigheid naar wat er elders te vinden is. Waarom zijn al die talen versplinterd? Onder andere omdat al die nieuwe ervaringen op een nieuwe manier moesten worden uitgedrukt. Hoeveel deuren naar andere mensen kunnen we openen door hun taal te leren?”


maandag 8 december 2014

Onvertaalbaar (2): De mooiste onvertaalbaarheden

chen (Bodo) =                 iemands hart raken
menudear (Spaans) =    vaak hetzelfde doen
taradien (Arabisch) =     win-win-compromis
ivaluktaktolý (Inuit) =    geluid van kruiend ijs
aporia (kl. Grieks) =       zich geen raad weten
koyaanisqatsi (Hopi) =  leven dat uit balans is
sikuliagezoah (Inuit) =  decimeters dik jong ijs
gobram (Bodo) =           schreeuwen in de slaap
gulun (Bodo) =               buigen na ontworteling
bejaka (Zweeds) =         positief staan tegenover
ramai (Maleis) =            drukke sociale bezigheid
hai (Japans) =                "Ja, ik begrijp wat je zeg"
agapè (kl. Grieks) =       onvoorwaardelijke liefde
zum (Bodo) =                 het bovenlichaam kleden
imeros (kl. Grieks) =      een verlangen naar liefde
onsra (Bodo) =               voor het laatst liefhebben
chonsay (Bodo) =          zeer  voorzichtig oppakken
jati (Hindi) =                   gespecialiseerde subcultuur
gobray (Bodo) =            onbedacht in een put vallen
qualia (Latijn) =             onverwoordbare ervaringen
nunchi (Koreaans) =      intrinsiek inzicht in de ander
lagom (Zweeds) =          niet te veel en niet te weinig
schmuzen (Jiddisch) =   vertrouwelijk contact maken
ganga (Yidiny) =            geluid van naderend persoon
temulentia (Latijn) =      vergevorderde dronkenschap
samizdat (Russisch) =   ondergronds verzetsschrijven
shibui (Japans) =           schoonheid door veroudering
nyurrugu (Yidiny) =      geluid van gepraat in de verte
char (Bodo) =                 ruiken naar urine of rauwe vis
gabchron (Bodo) =        bang zijn een avontuur te zien
derti (mod. Grieks) =     voortdurend gevoel van gemis
salagok (Inuit) =             enkele cm dik nieuwgevormd ijs
kaloagasitols (Inuit) =   vorming van een dubbele ijslaag
n/um (!Kung) =               geheimzinnige genezende kracht
merzavets (Russisch) = laag persoon die walging oproept
helal  (Turks) =               verdiend(e  toestemming (geven))
jung (Koreaans) =          liefde die niet meer over kan gaan
agiaktok (Inuit) =           evenwijdige barstbeweging van ijs
duende (Spaans) =         'magisch' (gevoel voor) creativiteit
anzray (Bodo) =             buiten bereik van de vijand houden
serrom (Bodo) =            onderzoeken door zacht te drukken
podlets (Russisch) =      laag persoon die minachtig oproept
gagrom (Bodo) =           trappelend iets zoeken onder water
ivoaksizu´ (Inuit) =        toestand van ijs dat begint te kruien
egthu (Bodo) =               knellend gevoel in oksel veroorzaken
posjlost (Russisch) =     minderwaardige zaak of karaktertrek
mochrob (Bodo) =         woede uitdrukken met zijwaartse blik
talkin (Maleis) =            instructies voor stervende/ gestorvene
yuyurngal (Yidiny) =     geluid van slang die door het gras glijdt
muwallik (Inuit) =          vaster wordende ijs-watermengselrand
eidolon (kl. Grieks) =    leeg beeld van een (gestorven) persoon
rodnje (Russisch) =       naaste familieleden en intieme vrienden
zapoj  (Russisch) =        meerdaagse vlucht in delirium van vodka
yakamoz (Turks) =        weerspiegeling van de maan in het water
myo (Japans) =              geheimzinnige kracht in ware schoonheid
honne (Japans) =            werkelijkheid die je diep vanbinnen geloof
negodjaj (Russisch) =    laag persoon die verontwaardiging oproept
nagual (Yaqui) =            onzichtbare, onverwoordbare werkelijkheid
pogazak (Inuit) =           ijs-watermengsel  langs schurende ijsranden
yokomeshi (Japans) =    ongemak van communicatie in vreemde taal
akèdia (kl. Grieks) =      rusteloze treurnis en volslagen lusteloosheid
bialag (Gaelisch) =         persoon die vóór iemand anders op paard zit
kiasu (Hokkien) =           angstvallig streven naar het beste voor jezelf
Drachenfutter (Duits) =  verzoeningsgeschenkje voor boze echtgenote
asusu (Bodo) =                zich ongemakkelijk voelen op een nieuwe plek
pohoda (Tsjechisch) =   (gemoeds)toestand vrij van pijn en problemen
hozh'q (Navajo) =          gecreëerde en ervaren schoonheid van het leven
guanxi (Mandarijn) =     sociaal krediet opgebouwd door verleende gunst
taarof (Perzich) =           aanvaarden van gastvrij aangeboden eten/ drinken
thambos (kl. Grieks) =   verwondering en ontzag bij onbevattelijke ervaring
lítost (Tsjechisch) =        gekweldheid door plotseling besef van eigen misère
mokita (Kiriwina) =        bekende waarheid die niemand wil/ durft uitspreken
makoto (Japans) =          spreken met inachtneming van andermans gevoelens
yugen (Japans) =            mysterie en subtiliteit onder de oppervlakte der dingen
kvetch (Jiddisch) =        aanhoudende verzuchting over alle zorgen van de wereld
e-ma-ho (Tibetaans) =    verwondering en ontzag bij doorzien van de werkelijkheid
tatemae (Japans) =         realiteit waarvan iedereen verklaart dat het de waarheid is
sisu (Fins) =                     trotse, volhardende weigering zich op de kop te laten zitten
saudade (Portugees) =   diep weemoedig verlangen naar wie en wat er niet (meer) is
Weltschmerz (Duits) =  droefgeestig meevoelen met nood en ellende van de wereld
dao (tao) (Mandarijn) =  alomvattende, uit zichzelf bestaande, oneindige, tijdloze kosmische                    eenheid
aware (Japans) =            bewustzijn van en waardering voor de voorbijgaande schoonheid der                 wereld
ilunga (Tsjiluba) =         persoon die overtreding 1e  en misschien 2e keer wil vergeven, 3e keer niet meer
mamihlapinatapai (Yaghan) =   blik uitgewisseld bij wederzijdse overeenstemming, of:
blik uitgewisseld tussen twee mensen die geen initiatief willen nemen en hopen dat de ander het doet

maandag 1 december 2014

Onvertaalbaar (1): Inleiding

Wellicht herken je het: de bijzondere gewaarwording toen je erachter kwam dat het Engels een woord heeft voor "opdat niet" (lest), en voor "in staat stellen" (allow) maar dat het juist geen woord heeft voor "buurvrouw" of voor "inhoudelijk". En dan blijken er ineens heel veel van dergelijke gevallen te zijn van woorden waarvoor een andere taal geen woord heeft of waarvoor zelfs de meeste andere talen geen woord hebben. Hierdoor ontstaat het bewustzijn dat talen niet woord voor woord in elkaar over te zetten zijn en dat er 'onvertaalbare' woorden bestaan. Soms blijken die verdraaid handig te zijn en bijgevolg worden ze ontleend. Zo komt het Nederlands aan zijn vele leenwoorden uit het Latijn, Grieks, Frans, Engels, Duits, Arabisch en andere talen. Ook andere talen doen aan 'woorden lenen zonder teruggeven'; vaak betreft het dezelfde begrippen, waardoor dat internationale woorden worden. Denk aan de vele begrippen met een Latijnse oorsprong, maar bijvoorbeeld ook religieus getinte termen uit het Mandarijn-Chinees (jin/jang) of Sanskriet (goeroe, nirvana, yoga, mantra).
Toch blijven er nog tienduizenden onvertaalbare woorden over, verdeeld over duizenden talen, die nooit ontleend worden. Soms zijn dat woorden die typisch zijn voor de cultuur van het land; zo kent Italië tig soorten koffie, waarvan de meeste inmiddels ook elders bekend zijn. In het Russisch worden familie- en andere verhoudingen anders beschreven dan bij ons. Zo is er de reeks droegpriyatelznakomi om steeds minder nabije graden van "vriend" te beschrijven.
Sommige onvertaalbare begrippen beschrijven een  gebruik dat buiten het betreffende taalgebied onbekend is, zoals:
-        alfreka (IJslands) = het wegjagen van de elfjes (waardoor land spiritueel dood achterblijft)
-        cèilidh/ céilí (Schots- resp. Iers-Gaelisch) = verteltraditie met muziek
-        halca (Arabisch) = verteltraditie met zang en dans
-        nidstang (Noors) = met runen versierde paal waarmee de Noormannen onheil en verwoesting afriepen over vijanden
-        potlach (Chinook Jargon) = groot ceremonieel feest waarbij bezittingen worden weggegeven of vernietigd  om rijkdom van bezitter te tonen
-        rèiteach (Gaelisch) = samenkomst waarin man formeel hand van meisje vroeg aan haar vader
Of zaken uit 's lands mythologie:
-        Doppelgänger (Duits) = spookachtige schaduwgestalte
-        ngarong (Dyak) = 'droomhelper'
-        sian (Iers-Gaelisch) = betoverende zachte, treurige muziek
-        sluagh (Gaelisch) = geest van overledene
Soms betreft het een woord voor een bepaald gebaar, bijvoorbeeld:
-        nop (Laotiaans) = hartelijke begroeting (handpalmen gebedsgewijs tegen elkaar)
-        quine-mine (Frans) = beledigend handgebaar (duim tegen wang, hand wapperen)
Of een klanknabootsing:
-        froufrou (Frans) = geritsel van bladeren en kleren (klanknabootsing van klassieke damesjurk; het best uit te spreken met tongpunt-r)
Daarnaast heeft elke taal zijn eigen zegswijzen, uitdrukkingen en spreekwoorden; zeker de laatste zijn per definitie 'onvertaalbaar'. Maar er bestaan wel heel herkenbare uitdrukkingen waarvan je denk: "Hé, ja!" –
-        esprit d'escalier (Frans, uitdr.) =gevat weerwoord, pas bedacht op de trap naar beneden
-        métro-boulot-dodo (Frans, uitdr.) = alles waaruit het lege leven van velen bestaat (oorspr.: Métro – boulot – bistrots – mégots – dodo – zéro: metro – werk – kroegen – peuken – bedje – niks)
-        lêhavdiel (Hebreeuws/Jiddisch) = "Vergeef me dat ik het vergelijk" of "denk om het verschil"

De mooiste onvertaalbaarheden zijn echter woorden die overal herkenbaar, maar nergens dan in die ene taal in één woord gevat zijn. Veelal betreft dit abstracte zelfstandige naamwoorden, soms werkwoorden, af en toe bijvoeglijke naamwoorden of bijwoorden.
In het boekje Onvertaalbaar! van C.J. Moore zijn er heel wat bijeengebracht. Vele fraaie woorden die althans in het Nederlands en het Engels (waaruit Onvertaalbaar! op gebrekkige wijze is vertaald), maar waarschijnlijk ook in vele, zo niet alle andere talen bijna niet te vertalen zijn, die ik voor volgende week bewaar, heb ik daar gevonden.