Onvertaalbaar (slot): Uitstervende talen

Het Arabisch wordt wel beschouwd als de meest onvertaalbare taal. Toch komen de onvertaalbaarste woorden niet uit deze taal, maar meer uit het Japans – en uit tal van andere talen, van bekende tot de meest exotische. Door de rangschikking naar betekenislengte is duidelijk te zien wie met de prijs gaan strijken.

De derde prijs gaat naar het Japanse "aware" (niet te verwarren met het Engelse woord).

De tweede prijs krijgt "ilunga", een woord uit D.R. Kongo, dat door vertalers is uitgeroepen tot "meest onvertaalbare woord ter wereld".

De eerste prijs is natuurlijk voor de absolute winnaar en dat is het woord dat het Guinness Recordboek heeft gehaald als het bondigste woord ter wereld. Het woord "mamihlapinatapai" is zó onvertaalbaar dat ik met één omschrijving niet meende te kunnen volstaan. Dit woord komt uit het Yaghan, de taal van het Yámana-volk, een indianenstam die leefde op Vuurland, het uiterste zuiden van het Zuid-Amerikaanse continent.

Leefde, ja. Want de heldhaftige Yámana, die van generatie op generatie de kou trotseerden en wier vrouwen dagelijks naar schelpdieren doken in het ijzige water rond Vuurland, en dat schiereiland zijn Nederlandse naam gaven, zijn uitgeroeid door de blanken; deels met het geweer, deels onbedoeld door meegebrachte ziekten. Uitgeroeid, op eentje na: er is nog één volbloed-Yámana-vrouw in leven, de 86-jarige Cristina Calderón, de laatste moedertaalspreekster van de taal waarin het "bondigste woord ter wereld" voorkomt. Maar de kans dat zij het nog zal gebruiken is klein, want voor mamihlapinatapai zijn twee personen nodig…

Ik denk dat de boodschap inmiddels duidelijk is: het uitsterven van talen betekent een verlies, voor de hele mensheid. De Amerikaanse taalkundige Noam Chomsky zegt:

“Als een taal verdwijnt gaat er veel verloren. Een taal is een schatkamer van culturele rijkdom. Elke taal is een manier om de wereld te begrijpen en te verklaren.”

Hij stelt zelfs dat als mensen hun moedertaal kwijtraken, ze hun identiteit verliezen; als individu of als volk – of het land waar het volk woonde. Tom Scott verwoordt het zo:

“Al deze fantastische kenmerken vormen één van de redenen waarom het belangrijk is kleine talen levend te houden. Als het Engels de wereld volledig zou overheersen (…) zouden we niet alleen deze rijke talen verliezen, maar we zouden het wezen kwijtraken van waartoe het menselijk brein in staat is.”

Exotische talen bezitten waardevolle eigenaardigheden die het Nederlands en andere (grote) Europese talen missen. Zo zijn er verscheidene talen waarin onderscheid gemaakt wordt tussen 2 soorten "wij": met en zonder inbegrip van de aangesprokene. Nog een paar voorbeelden.

☼     Het Aymara (een taal uit de Andes; 2,8 miljoen sprekers) ziet de toekomst als achter je en het verleden voor je – dat kun je immers zien.

☼     In het Wayana (indianentaal uit Suriname; ± 1000 sprekers) is het moeilijk om te liegen, doordat je bij een bewering moet kiezen voor een grammaticale constructie die aangeeft of je bijvoorbeeld het verhaal van een ander gehoord heb of dat je het zelf heb gezien.

☼     Het Guugu Yimidhirr (de inheemse taal in Australië waaruit het woord “kangaroe” komt; minder dan 20 sprekers) gebruikt absolute plaatsbepaling  in plaats van relatieve; dus geen "voor", "achter", "links van" en "rechts van", maar "ten noorden van", "ten oosten van" enz.

Hoe groot het probleem is, hoeveel talen er eigenlijk dreigen te verdwijnen, bracht het project Endangered Languages onlangs in kaart. Elk rood bolletje staat voor een taal met hooguit nog een paar honderd maar vaak nog slechts één of twee sprekers, in het nauw gebracht door een dominante (Europese) taal. En bijna elk jaar sterven er talen uit; dit jaar het Klallam (Canada) en vorig jaar het Lijfs (Letland).

De Nederlandse geoloog Salomon Kroonenberg merkt op:

“Eén van de dingen die ik ben gaan beseffen terwijl ik dit boek [De binnenplaats van Babel] schreef, is dat er niet alleen talen verdwijnen, maar dat ook het proces dat er steeds nieuwe talen bij komen, misschien wel voorgoed is stopgezet. Die talen ontstonden door isolatie (…). Door mondialisering gebeurt dat waarschijnlijk niet meer.”

Toch is er hier en daar een lichtpuntje te zien, want de mondialisering heeft ook zijn gunstige keerzijde. Zo stelde de laatste spreekster van het Wukchumni (VS) onlangs een woordenboek van die taal samen, wat anderen de mogelijkheid biedt de taal te leren.

Toegegeven: de talenrijkdom heeft ook zijn nadeel. Volgens de Bijbel was het een straf van God met als doel de mensheid over de aarde te verspreiden. Maar als de Heilige Geest op de Pinksterdag zelfs dialect sprak, dan is geen enkele taal te min. De talenrijkdom weerspiegelt de rijkdom van de schepping. Kroonenberg:

“Waarom zijn de mensen ooit uit Afrika [lees: Babel] weggetrokken? Uit nieuwsgierigheid naar wat er elders te vinden is. Waarom zijn al die talen versplinterd? Onder andere omdat al die nieuwe ervaringen op een nieuwe manier moesten worden uitgedrukt. Hoeveel deuren naar andere mensen kunnen we openen door hun taal te leren?”