Rrr…

De teloorgang van de tongpunt-r

Herinner je je Dirk Trom nog? Die jongen was nogal gemakzuchtig aangelegd. Als jongetje dat net kon praten sloeg hij letters die hij niet goed kon uitspreken gewoon over en zo werd hij “Dik Tom” (dirk wordt in dubbele zin dik en gaat op de ingeslagen weg voort).

    En jij? Hoeveel r'en spreek jij uit van het titelwoord van vorige week? Ik hoop dat het antwoord "vier" is, maar dan ben je wel een (gunstige) uitzondering. Want de meeste jongeren kunnen de r niet meer goed uitspreken. Hooguit wordt het een brouw-r (huig-r of de rondere 'gehemelte-r'; minder algemeen is de 'wang-r'); de echte Nederlandse tongpunt-r is hard bezig te verdwijnen.

    Een r die aan het eind van een woord staat wordt misvormd tot een bekakte Gooise of eigenlijk Amerikaanse 'r'; waren het oorspronkelijk alleen kakkers uit Den Haag, het Gooi en omstreken, inmiddels hebben jongeren en kinderen die uitspraak overgenomen, ongetwijfeld onder invloed van Amerikaanse tv. Het aantal West- en Midden-Nederlandse kinderen die nog een mooie ronde tongpunt-r uitspreken aan het eind van een woord, is op één hand te tellen. Vooral vrouwen hebben er een handje van, maar mannen volgen hen tegenwoordig spoedig. Na de slot-r en de r vóór een t of d – in de Saksische dialecten van Oost- en Midden-Nederland worden die vrijwel niet uitgesproken, en terwijl invloeden vanuit het westen steeds verder opdringen naar het oosten dringt dit grootste minpunt van het Saksisch steeds verder op naar het westen – volgt de r aan het eind van een lettergreep en vóór letters als s, l en n. Uiteindelijk blijven er alleen een paar g-achtige brouw-r'en over. Let maar eens op hoeveel radiopresentatrices alles “gappig” vinden.

“Vammoige bedacht ik dat ik ma weeҩ naaҩ een concecht wou gaan. Dus ik steek een goot gasveld oveҩ…”

Maar de Groningse gasvelden zijn uit de gratie geraakt, dus laten we liever weer spreken van "grasveld". Hoe dan ook, op die “maneer” gaat het tegenwoordig. Een “modegil”? Ik ben bang van niet. Want Nederland is niet de enige plek waar de tongpunt-r op zijn “getoeh” is.

Duizend jaar geleden werd in alle Europese talen de r uitgesproken met de punt van de tong tegen de bovenkaak. Net als bijvoorbeeld de oe-klank is de r dus een oerletter (vandaar het woord "oer"). Totdat vermoedelijk in de achttiende eeuw een Franse koning een spraakgebrek had en ook op volwassen leeftijd de r niet kon uitspreken en ‘eg maag wat van bgouwde’. Andere Fransen namen die gewoonte over, totdat niet lang daarna de echte r uit het Frans verdwenen was, op enkele dialecten na. Het Portugees volgde spoedig. Later, vermoedelijk in de negentiende eeuw, volgde ook het Duits, maar anders dan in het Frans, waar de huig-r tamelijk consequent wordt uitgesproken, klinkt hij uit de mond van moderne Duitsers alleen nog maar daar waar je er echt niet omheen kunt, bijvoorbeeld in "raus". In het Deens is er zelfs van zulke r’en “vjijwel niets meê te hôgen”. Intussen was er een bekende Engelse dame geweest die een nog erger spɔaakgebɔek had dan de Franse koning. Door haar populariteit werd haar vreemde uitspraak al snel door bijna alle Engelsen overgenomen. Alleen in dialecten als het Schots bleef de echte r bewaard, maar die dialecten verliezen snel terrein. In Amerika werd het Engels de voertaal. Het Brits Engels klonk voor de vrijgevochten pioniers echter veel te beschaafd; bovendien is dat accent lastig als je dronken bent, dus zodoende werd de t in woorden als "water" een [d] en gingen de Amerikanen, waar de Britten “oveh” de r heen zweven, er omheen “dҩaaien”.

    Helaas bleef de teloorgang van de tongpunt-r niet beperkt tot het Engels, Deens, Duits, Frans en Portugees. Zelfs in r-bolwerken als Zweden en Spanje treedt hier en daar al vervaging op, maar in Italië en vooral in Noorwegen en Nederland is als er geen tegengas wordt gegeven de echte r binnen een mensenleeftijd verdwenen, enkele marginale dialecten uitgezonderd. Nog even en we moeten naar Finland om iemand te vinden die de titel van dit stukje kan uitspreken.

De r is een moeilijke letter; zowel kleine kinderen als ouderen hebben er moeite mee. Desalniettemin kennen alle Indo-Europese en vele andere talen van oorsprong de echte tongpunt-r en is de teloorgang daarvan een nieuw verschijnsel. Ook andere moeilijke letters verdwijnen trouwens; bijvoorbeeld uit het Nederlands de [th] en uit het Engels de harde [ch]. Kennelijk heeft gesproken taal (evenals het leven, waarover later) de neiging tot vereenvoudiging, degeneratie. Niet iedere verandering is een verbetering, zoals we eind december zagen. Het verdwijnen van de tongpunt-r maakt een taal slap en futloos. Amerikaans Engels en modern Nederlands kun je vrij makkelijk half slapend mompelen; dat lukt je niet met een krachtige taal als het Spaans. Hoor hoe krachtig een woord als "territorios" klinkt. Daarom: wil je sterk overkomen, herontdek de Nederlandse R.

Dit betoog kwam tot stand mede dankzij de Taaladviesdienst van het genootschap Onze Taal.